Transformeren en Renoveren in kwetsbare omgevingen, Deel I

In een ‘gewone’ omgeving vraagt transformatie en renovatie al om bijzondere inzet; in sommige omgevingen kan een goed resultaat alleen met de grootst mogelijke zorgvuldigheid worden bereikt. In die kwetsbare omgevingen telt één facet zwaarder dan alle andere: de mensen voor wie het gemaakt wordt.

In dit drieluik gaat NRP in gesprek met hen die werken aan transformaties en renovaties in bijzondere en kwetsbare omgevingen, waar andere eisen en prioriteiten gelden.

Deze week Deel I met:

René Bleeker & Daniël van den Berg
KLINIEK PSYCHIATRIE RADBOUDUMC

‘Het succes zit hem voor een groot deel in de mensen’

“Al in een heel vroeg stadium hebben we een groot team bij elkaar gezet. Wat tamelijk uniek is voor een ziekenhuis, is dat we daarin ook een design manager hebben aangesteld. Zij heeft design guidelines opgesteld, waarbij de menselijke maat bepalend was.” Aan het woord is René Bleeker, bouwdirecteur Radboudumc. Het project waar hij over spreekt, is de kliniek Psychiatrie, die in 2016 na een metamorfose opnieuw in gebruik werd genomen. Voor deze verstrekkende, complexe renovatieopgave aan te pakken, bouwde hij eerst een uitgebreid ontwerpteam, met onder andere architect Daniël van den Berg (Architectenbureau EGM), interieurarchitecte Suzanne Holtz en landschapsarchitect Copijn – die zelf weer een omgevingspsycholoog inzetten om mee te denken over het ontwerp voor de buitenruimte.

“Een dreamteam om mee te ontwerpen”, blikt René Bleeker tevreden terug. “Het was fantastisch om met al die betrokken mensen samen aan het werk te gaan. Suzanne Holtz kwam met de bijzondere ingeving om de kliniek meer een wellness uitstraling te geven. Traditioneel hebben vooral de kamers voor psychiatrische patiënten meer weg van een soort cel: alles is gericht op het voorkomen van problemen. Dat betekent normaal gesproken dat je alles zo maakt dat een cliënt of patiënt zich nergens aan kan verwonden, met soms een nogal kille omgeving tot gevolg. Dat wilden we nu radicaal anders aanpakken. En dat terwijl we hier met de zwaarste categorie psychiatrisch patiënten werken.”

Menselijker en warmer
Architect Daniël van den Berg vult aan: “De focus lag voor dit project veel meer op gezond kunnen worden, uitgaande van alle beperkingen die zo’n psychiatrisch patiënt heeft. We gingen van cellen naar de sfeer van hotelkamers. We hebben gewerkt met materialen die passen bij een huiselijke sfeer. Die zijn weliswaar gevoelig, maar goed te vervangen bij beschadiging. We hebben bijvoorbeeld gekozen voor tere lampjes en voor een wand van natuursteen. Daar hebben steenslijpers de scherpste kantjes verwijderd, maar het blijft ruw materiaal. Heel wat anders dan alleen maar afgeronde, gladde en harde oppervlakten. Het maakt de ruimte menselijker en warmer, en dat kreeg voorrang. De ruimte is nu anderhalf jaar in gebruik: naar tevredenheid van de gebruikers en goed te beheren. Dat is wat vertrouwen kan doen.”

Zorgproces in het groen
René: “Het zijn allemaal prettige, rustgevende ruimtes geworden. En ook bijzonder is dat alle doelgroepen naar buiten kunnen. Het groen geeft de gradaties aan: de ene keer fungeert het als vervanger van een hek, bij een andere groep kun je bijna zelfstandig naar buiten. Het zorgproces zie je terug in het groen. Diezelfde gradaties hebben we aangebracht in dingen als lichtintensiteit.”

“Er is ongelooflijk veel om over na te denken als je ruimtes voor deze doelgroep onder handen neemt”, weet René als geen ander. "Waar leg je als medewerker je spulletjes veilig neer, hoe kom je een kamer binnen, wie staat waar, hoe zijn de zichtlijnen? De afwegingen zijn bijna eindeloos. Dat maakt het een zwaar project voor iedereen: niets is standaard, letterlijk alles vraagt extra aandacht. Dat moet je leuk vinden, anders red je het als team niet. Die enorme drive en betrokkenheid heeft het verschil gemaakt. Als opdrachtgever moet je dat faciliteren. Als je dat niet doet, krijg je gewoon een redelijk goed gebouw. Als je dat wel doet, stijgt het resultaat boven zichzelf uit en wordt het voorbeeldstellend.”

Daniël: “Dat blijkt ook wel uit de erkenning die we nu internationaal krijgen: tijdens het European Healthcare Design Congress and Exhibition 2017 in Londen heeft Radboudumc Kliniek Psychiatrie de Highly Recommended Award ontvangen in de categorie Mental Health Design.”

Ambitie
“Ik geloof dat je als architect de intrinsieke motivatie moet hebben om meer te doen dan er van je gevraagd wordt”, vervolgt Daniël. “En ook als opdrachtgever moet je het echt willen. Juist het intensief klankborden kost veel tijd en energie. Je moet goed luisteren naar al die specialisten, die allemaal zinnige dingen inbrengen die alleen niet altijd met elkaar rijmen. Het Radboudumc draagt innovatie hoog in het vaandel. De Raad van Bestuur wil nu dat alle nieuwe gebouwen een BREAAM Excellent certificaat behalen.”

René: “Die ambitie moet een bewuste, strategische keuze zijn. Sommige ziekenhuizen zeggen: wij stellen de kwaliteit van zorg voorop en elke euro die we ergens anders in steken, kunnen we niet aan zorg uitgeven. Wij zeggen: de zorg wordt beter als de omgeving beter is. We hebben daarom gewerkt volgens de principes van een healing environment en evidence based design (zie kader, red.). Daar gaan we best ver in. Hier krijgt ook spiritualiteit een plek in de plannen. Misschien is dat iets typisch voor Nijmegen: het vrijdenken zit hier in de genen. We maken in onze processen én in onze gebouwen ruimte voor bezinning en dat is de moeilijkste opgave. Hoe geef je vorm aan dingen die je niet kunt zien? Hoe zit zingeving eruit? Hoe kun je serendipiteit faciliteren?”

Ander perspectief
“Het gebouw was echt een kind van zijn tijd”, vertelt Daniël. “Wij ontdekten er – soms zelfs tegen onze verwachting in – veel inherente kwaliteiten aan. Een eerste reflex kan zijn: die bogen moeten eruit, maar samen met Suzanne Holtz zagen we er juist een centrale ontmoetingsplek in. We wilden een significante verbetering in de levens van een heel gevoelige doelgroep realiseren. Daarbij moet je voorbij je eigen discipline kijken. Het los durven laten van je eigen blik en andere perspectieven omarmen en toepassen, kan in zo’n team een langdurig, wijdlopig en ook kostbaar proces zijn. Maar de uitkomst is onbetaalbaar.”

Dat kan René alleen maar beamen: “Het succes zit hem voor een heel groot deel in de mensen; wij hadden geen ego’s aan boord. Alleen een écht team kan dit voor elkaar krijgen. En dat hoeft niet meer te kosten dan je hebt. Het budget is voor dit project kaderstellend geweest. Ook daarin moet je een team zijn: als je meer investeert in licht, moet je ergens anders minder aan besteden. Dat vraagt ook creativiteit. Je bent echt samen aan het ontwerpen. Je neiging als bouwer is om snel te gaan. Hier hebben we het nu eens echt goed aangepakt en het resultaat is ernaar. Ik kan het iedereen aanraden.”

Healing environment & evidence based design
Een healing environment is een (fysieke) omgeving die zich op richt op het bevorderen van het welzijn van patiënten, familie en werknemers en hun stress verminderen. We zien healing environments vooral terug in de zorg. Het doel hiervan is dat mensen sneller genezen of dat in ieder geval de (fysieke) omgeving de situatie van ziek zijn niet vervelender maakt. Er is sterk bewijs dat (het zicht op) natuur en frisse lucht hier aan bijdraagt. Ook zijn er aanwijzingen dat stilte en natuurlijk daglicht een positief effect hebben; daar wordt nog meer onderzoek naar gedaan.

Door de fysieke omgeving van een zorginstelling aan de hand van evidence based design in te richten, wordt voor patiënten, familie en personeel het welzijn bevorderd en stress verminderd. Het verminderen van stress zorgt er vervolgens voor dat patiënten minder verdoving en medicijnen hoeven te gebruiken en dat patiënten sneller herstellen.
(bron: omgevingspsycholoog.nl)

Tekst: Danielle Linders