Lessen over (her)gebruik van historische bouwmaterialen

Op 29 juni vond de bijeenkomst ‘Oude wijn, nieuwe zaken’ plaats. We blikken terug op een inspirerende middag met als doel: circulair materiaalgebruik in de bouw stimuleren door succesvolle historische bouwpraktijken af te stoffen en toe te passen. Want een circulair gebouwde omgeving is niet langer een wens, het is een noodzaak. Circulariteit in de bouw is immers een van de belangrijkste strategieën om een duurzame bouwpraktijk te bereiken.

We waren te gast bij De Titaan, een voormalige tabaksloods die door Braaksma & Roos architecten in opdracht van de Gemeente Den Haag circulair herbestemd is tot innovation hub. 

Op basis van een prikkelende lezing van architect Job Roos vond, onder leiding van NRP-programmamanager Mirjam Schmull een rondetafelgesprek plaats met Axel Hendriks (Adex Groep) en Allard de Goeij (projectarchitect van De Titaan). Het gesprek leidde snel tot een levendige discussie onder de aanwezige constructeurs, aannemers, architecten en vertegenwoordigers van woningbouwcorporaties. Daarin werden niet alleen de kansen maar ook de obstakels voor transitie naar een circulaire materiaalstroom in de bouw doorgrondt. Inspiratie genoeg, maar als klap op de vuurpijl volgde nog een rondleiding door De Titaan onder leiding van Allard de Goeij waarin o.a. de invloed en remmende werking van wet- en regelgeving aan bod kwam.  

Job gaf mooie voorbeelden van circulair materiaalgebruik. Van antieke hergebruik door de Romeinen, via de Spaanse veroveraars in Mexico in de 16e eeuw, tot de strategieën die bijvoorbeeld in hedendaagse militaire toepassingen worden gebruikt om demontabele bouwwerken te maken die op verschillende locaties kunnen worden hergebruikt. Deze voorbeelden laten zien dat hergebruik van materialen en componenten niet alleen zo oud is als het bouwen zelf, maar dat door slimme strategieën, eenvoudige oplossingen slim kunnen worden.  

De principes van circulariteit 

Tijdens de lezing verdiepten de aanwezigen zich verder in de principes van circulariteit. Wat blijkt: circulariteit valt het best te begrijpen door te kijken naar het tempo van de cycli waarin materiaalcomponenten of gebouwen kunnen worden hergebruikt. Deze cycli vragen om verschillende benaderingen. Korte cycli vragen om demontabel hergebruik van materialen en componenten en bio-based benaderingen, terwijl lange termijn cycli vragen om hergebruik op de schaal van component en gebouw. Dit vraagt benaderingen als overmaat en het duurzaam toepassen van materialen in lijn met hun essentiële eigenschappen. Voorbeelden van bijvoorbeeld bouwen in kettinglijn-gewelven in modder uit Afrika, de betonnen structuren van Felix Candela in Mexico en hedendaagse herinterpretaties van gewelven in Zuid-Afrika geven aan wat bouwkundig mogelijk is. Maar deze voorbeelden lieten zien dat duurzaam bouwen niet alleen te maken heeft met circulair materiaalgebruik, maar ook met de manier waarop de cultuur van bouwen kan worden benaderd op basis van gemeenschappen die zich bezighouden met het (her-) maken van hun bouwomgeving. 
Job sloot af met een reflectie op de rol van de architect, die niet langer alleen de ‘ultieme ontwerper’ is, maar een professional moet zijn die op zoek gaat naar de kansen, waarvan schoonheid het collaterale gevolg is. Dit vraagt een eerlijk en integer omgaan met de materialen die al voorhanden zijn. Schoonheid? Het zit in de dierbaarheid en dierbare omgang met materiaal. De complexiteit van de opgaven van vandaag vereist een andere mindset. Een mindset geworteld in een waarde-aanpak, dat weer gebaseerd is op een herkenning en erkenning van resilience en kwetsbaarheid. 

Noodzaak tot een andere bouwaanpak  

Vooral de noodzaak tot een ander bouwaanpak werd tijdens de middag breed gedeeld. In de rondtafel werd erop ingegaan dat de manier waarop het bouwproces is ingericht: van de architect wordt verwacht met een ‘visie’ op basis van tenders te komen. Dit vormt een obstakel tot een nieuwe houding. Axel Hendriks beaamde dat dierbaarheid en ambacht sterk met elkaar zijn gekoppeld en kunnen leiden tot een ander kijk, een ander waardering van materialen die vroeger als ‘afval’ werd beschouwd.  

Bij de Biopartner Centre 5 in Leiden speelde hoge materiaalkosten een rol in het haalbaar maken van het hergebruik van een stalen casco van een te slopen gebouw – zelfs al vroeg het om een compleet ander sloopaanpak. Maar een multi-partij aanpak was ook een bepalende factor. We moeten leren passen en meten en dat vraagt veel vertrouwen van een bouwteam en de hele bouwketen. 

Hergebruik slimmer dan recyclen

Hergebruik van componenten blijkt ook slimmer dan recyclen van materiaal. Bijvoorbeeld wordt bij het recyclen van staal, oud staal met coatings omgesmolten, maar daardoor gaat de kwaliteit en draagvermogen van de gerecyclede staal achteruit. Het is daarom veel slimmer om staal als component te hergebruiken.  Maar het werd door Allard opnieuw bevestigd dat hergebruik niet altijd makkelijk of mogelijk is. De wens van het projectteam van De Titaan om het hout dat in het gebouw aanwezig was te hergebruiken om balustrades mee te fabriceren bleek onmogelijk omdat het hout niet gekeurd was. Eén manier om het toch circulair in te zetten was in de afwerking van de wanden – een goede, maar minder ideaal gebruik van de potentiaal van het al aanwezige hout.  

Duurzaamheid is meer dan de keuze voor materialen die een lage energie-inhoud hebben. Het zit in de manier waarop bouwcultuur met streek, klimaat en cultuur te maken hadden. Dit zijn we kwijtgeraakt, maar het biedt een oude/nieuwe manier om binding met plek te stimuleren. Ambacht en kennis geven identiteit. Ambacht geeft kansen voor bijvoorbeeld losmaakbaarheid en hergebruik van materialen. Allard verwees ook naar de relatie van arbeidskosten, energiekosten en materiaal als de factoren die een belangrijk rol spelen bij de economische haalbaarheid van materiaalhergebruik. 

Recycling door omsmelten en herfabricage wordt gezien als een manier om kwaliteit te garanderen. En juist dit blijkt een van de grote struikelblokken voor het bereiken van een circulaire bouwomgeving te zijn: juridische aspecten zijn bepalend voor ons materiaalgebruik. De noodzaak van aantoonbaarheid en drang naar beheersing (deels voor redenen voor verzekering, aansprakelijkheid, brandveiligheid, en beperken van risico’s) betekent vaak dat het moeilijk of zelfs onmogelijk wordt om vooral componenten circulair te hergebruiken. Ook zijn bouwprocessen te rigide: bestekken liggen vast en bieden weinig ruimte om te manoeuvreren. De hele keten is op bedrijfsniveau ingesteld, en niet als collectief. Circulariteit kost tijd. Om tot een meer circulair systeem te komen, moet ieder professional en opdrachtgever mee willen doen!  

 

De geleerde lessen van de dag

 

• Herwaardering van het ambacht
  Ambacht geeft kansen voor bijvoorbeeld losmaakbaarheid en hergebruik van materialen. Eenvoudige oplossingen en manieren van bouw kunnen slim worden door slimme strategieën. We moeten leren passen en meten, en dit vereist een herkenning en erkenning van resilience en kwetsbaarheid.
• Dierbaarheid van het materiaal dat we tijdelijk te leen hebben van de aarde
  De weg naar een circulaire bouwomgeving begint bij een herwaardering van materialen die vroeger als ‘afval’ werd beschouwd. Het duurzaam en circulair omgaan met onze bouwomgeving begint bij dierbaarheid en een dierbaar omgang met dingen. Hergebruik van componenten en bouwdelen is slimmer dan recyclen van materiaal.
• Slimme langetermijnstrategieën
  Ontwerp met overmaat en het duurzaam toepassen van materialen in lijn met hun essentiële eigenschappen.
• Aantoonbaarheid anders inrichten
  De noodzaak van aantoonbaarheid en drang naar beheersing betekent vaak dat het moeilijk of zelfs onmogelijk wordt om vooral componenten circulair te hergebruiken.  

Tot slot

Het hergebruik van materialen en componenten is zo oud is als het bouwen zelf. Duurzaam bouwen heeft niet alleen te maken met circulair materiaalgebruik, maar ook met de manier waarop de cultuur van bouwen kan worden benaderd op basis van gemeenschappen die zich bezighouden met het (her-) maken van hun bouwomgeving. Ambacht en kennis geven identiteit. Circulariteit bouwen heeft prioriteit en aandacht nodig. Om tot een meer circulair systeem te komen, moet iedere professional in de hele keten én opdrachtgever mee doen! 

Andere bijeenkomsten

Op 11 september 2023 organiseren we een nieuwe sessie rondom het thema succesvol circulair samenwerken. Collega’s meekrijgen en resultaten boeken, hoe doe je dat? In deze sessie nemen Ilse van Andel en Peter Hoogeweg je mee en gaan we met elkaar aan de slag om circulaire pilots te laten landen in de processen, draagvlak voor circulair werken te creëren in je organisatie, en ruimte voor circulaire kennisopbouw te organiseren bij het management. De bijeenkomst vindt plaats bij UCo in Utrecht. Lees meer over het programma via de knop hieronder en meld je aan.