Ambachten en moderne technologie geven samen de toekomst vorm

Een voorbeeld. Vroeger lieten timmerlui bomen bewust kromgroeien om ronde constructies mee te kunnen maken. Die werkwijze verdween met de introductie van industrieel geproduceerd (en dus goedkoper) gietijzer. Inmiddels is gietijzer alweer vervangen door staal en beton. Nu we ons bewust worden dat winning, transport en toepassing van deze materialen het milieu ernstige schade toebrengt, komen we weer terug bij hout. "In het verleden zijn wel meer innovaties gestopt door de opkomst van nieuwe industrie en materiaaltoepassingen," stelt architect Machiel Spaan. Hij noemt het 'losse eindjes' waarvan we de volle potentie nog moeten ontdekken.

Samenwerken zit in de kern van het ambacht
Innovaties komen vaak voort uit samenwerking, stelt Spaan: "Samenwerken zit in de kern van het ambacht. Omdat een smid naast een timmerman werkte, bedachten ze de spijker. Dat hadden ze niet zonder elkaar gekund.” Spaan bezocht in 2014 de ruïne van Slot Schaesberg in Zuid-Limburg waar een reconstructie van het slot werd voorbereid met eeuwenoude ambachtelijke technieken. "Sommige betrokkenen vonden een replica van de historie te gemakkelijk. Ik dacht, het kan interessant zijn als je het je voorstelt als een school voor de oude en nieuwe ambachten waar architecten en productontwerpers samenwerken met de bouwindustrie. Ik sprak Jo Coenen erover, die toen net begon als directeur van de Internationale Bau Ausstellung (IBA) Parkstad. Het idee ontstond om een van de torens ook met nieuwe technieken te herbouwen, waaruit SlotLab is ontstaan. Vermomd als een Paard van Troje is het project Slot Schaesberg binnengerold."

Reconstructie onderdelen
Met SlotLab richt Spaan zich op reconstructie van verschillende onderdelen van het slot. Als voorproefje liet hij een reconstructie van de historische torenspits maken op schaal 1:10, "uitgevoerd met een 3d-printer om aandacht te trekken." Daarna lag het project even stil, omdat de financiering lastig bleek. In 2017 betrok Spaan ontwerper en materiaalexpert Simone de Waart erbij. Zij richt zich met haar stichting Material Sense Lab op circulaire ontwikkeling en stapte in waardoor ook het SlotLab circulaire oplossingen kon gaan ontwikkelen.

In een eerdere samenwerking met het Textielmuseum in Tilburg had De Waart al, naar analogie van de medicijnkast, een warenkast ingericht van natuurlijke materialen die na 1970 zijn vervangen door kunststoffen. "De materialen en technieken die ontwerpers zo herontdekken zijn in de basis heel ambachtelijk, alleen maken ze gebruik van nieuwe technologie."

Beeld: studiemaquettes van torenspits Slot Schaesberg, Werkstatt voor Slotlab

‘Oude’ materialen afstoffen met hedendaagse techniek
De Waart zag in SlotLab een vergelijkbare kans om ontwerpers uit te dagen met hedendaagse techniek ‘oude’ materialen af te stoffen. Bovendien sprak de kasteelruïne van Slot Schaesberg tot haar verbeelding: “Ik heb als kind zo'n beetje alle kastelen van Nederland en België gezien. Ik stelde me er altijd van alles bij voor, wat er gebeurd kon zijn. Kastelen prikkelen het voorstellingsvermogen. Ik denk dan: daar kan dus ook nog veel aan toegevoegd worden.”

Voor SlotLab selecteerden De Waart en Spaan twee architecten en drie ontwerpers voor vijf zogenaamde 'spiegelprojecten' waarbij de opgave is om na een fase van ontwerpend onderzoek ook letterlijk een bouwproduct maken. "We hebben een variatie aan ontwerpers gekozen die qua kennis en disciplines elkaar aanvullen. In SlotLab gaat het ook nadrukkelijk over samenwerken, tussen de ontwerpers en architecten onderling, maar ook met de bouwindustrie en de wetenschap.”

Alles wat oud is, is ook nieuw geweest
“Het ontwikkelen van nieuwe methodes duurt op die manier lang, heel lang zelfs”, vertelt De Waart lachend: "Ik dacht toen ik eraan begon in 2017 dat er in twee jaar een hele toren zou staan". Spaan draait het om en maakt er een voordeel van: “Om langzaam te kunnen ontdekken moet je tijd gegund worden dus is het goed dat het project in de 'luwte' van Zuid-Limburg plaatsvindt, waar er minder bovenop gezeten wordt dan in de Randstad. We zijn in een wereld terechtgekomen waarin we nieuw als het tegenoverstelde zien van oud. Maar alles wat oud is, is vroeger ook nieuw geweest. Alles wat we bedenken, komt ergens vandaan."

Toch blijkt het lastig de bouwindustrie te interesseren voor de vorm van innovatie die De Waart en Spaan voor ogen hebben, want “die is op efficiëntie, prijs en beschikbaarheid ingericht. Neem de lei als voorbeeld. Die kwam uit de regio maar komt tegenwoordig uit China, omdat het goedkoper is.” Inmiddels is in SlotLab een alternatief in ontwikkeling. Ontwerper Daria Biryukova kwam erachter dat maar 5% van de steen uit leigroeven gebruikt wordt en werkte een productvoorstel uit voor gebruik van de overige 95%, het leigruis. “Voor het onderzoek ging ze lokaal op zoek naar kennis, zoals bij de eigenaren van de Kunrader steengroeve in Kerkrade, die meteen interesse toonden. Met subsidie van het Stimuleringsfonds voor de Creatieve Industrie en door een samenwerking met het Limburgse Lei-Import b.v. en de TU Delft, werkt zij het voorstel nu uit tot een volwaardig product."

Kennis internaliseren
In de werkwijze van Biryukova en de vier andere ontwerpers herkent De Waart een ambachtelijkheid die ze duidt met de term ‘tacit knowledge’, dat zoiets betekent als 'op basis van ervaring kennis opdoen'. “Ik heb er geen Nederlandse vertaling voor,” zegt ze. “Het leren gebeurt door vlieguren routine te maken waardoor je opgedane kennis en het gevoel voor materiaal internaliseert. Als dat lukt dan word je daar heel blij van, het geeft voldoening, dat hoef je een ambachtsman niet uit te leggen. Overigens geldt dit net zo goed voor nieuwe technologie als virtual reality en 3d-printen, dat zijn ook ambachten.”

Plaatsgebondenheid
In de huidige coronacrisis ervaren we nog sterker dan voorheen hoe nieuwe technologie ons in staat virtueel samen te werken en zijn we niet gebonden aan fysieke locaties. Toch staat in SlotLab plaatsgebondenheid juist naast de inzet van moderne techniek. De Waart: “Zo gebruikt lichtontwerper Teresa van Dongen ‘natuurlijke’ stroom, die verpakt zit in bacteriën in de bodem van de slotgracht, om licht te maken. Om de techniek te onderzoeken nam ze monsters af in heel Nederland, de blubber van Slot Schaesberg bleek het meeste stroom op te wekken!”

Lokaal materiaal bepaalde ook Biryukova’s ontwerp van de lei, waar een 'spikkeltje' inzit. Zo zie je dat het materiaal uit een reststroom voortkomt, legt De Waart uit. “Tegenwoordig zijn we daaraan gewend, maar zoiets begint als een nieuwigheid. Doordat Ikea ook op grote schaal producten met spikkeltjes uit gerecycled materiaal maakt, omarmt de consument het. Vergelijk het met de concept car in de auto-industrie of de haute couture in de mode, die laten zien waar we naartoe gaan."

Spaan ziet nog een ander belang in het verkorten van productieketens: "Je ziet nu, vanwege de coronacrisis, onzekerheid in de levering van Chinese producten ontstaan. Probleem is dat rijke landen altijd methodes vinden om ergens goedkoop spullen vandaan te halen. Niets is schaars meer." De Waart vult aan: "Die schaarste is er wel, ons mobieltje bijvoorbeeld zit vol met schaarse metalen uit Afrikaanse mijnen, maar er zijn maar heel weinig mensen die dat beseffen."

Het is niet makkelijk om als living lab te kunnen opereren in de coronatijd, erkent de Waart: "Helaas hebben we een 'SlotLab meets bouwwereld'-bijeenkomst moeten uitstellen." De resultaten van de samenwerking tussen ontwerpers, ambachtslui, onderzoekers en studenten, zou in september openbaar worden. Maar ook de IBA Parkstad is als gevolg van het coronavirus uitgesteld naar 2021. "Ik geloof wel in een mix van fysieke ontmoeting en online kennisdeling. Niet iedereen komt naar Limburg, zo simpel is het. Ik zou het mooi vinden als naast de fysieke expo in 2021 er een virtuele expo is die leidt tot verdere ontwikkeling op productniveau."

Artists in residence
Spaan wil dat SlotLab ook over een tijdje op Slot Schaesberg te vinden is: "Behalve de smeden en timmerlieden die er nu al werken zijn er straks ook ontwerpers op het slot te vinden, als een soort artists in residence. Oude en nieuwe ambachten moeten van elkaar kunnen leren. Als dat digitaal lukt dan is dat superhandig, je ziet nu ook dat jongeren dat goed lukt. Maar zeker als je dingen maakt, dan moet je materialen ook aan kunnen raken."

Dit is het derde artikel in een reeks van zes artikelen over het SlotLab, een initiatief van Simone de Waart (Material Sense), Aryan Klein (Slot Schaesberg) en Machiel Spaan (M3H architecten) in het kader van de Internationale Bau Ausstellung (IBA) Parkstad.

Voor meer info over SlotLab, zie https://www.materialsenselab.org/SlotLab

Lees hier het 1e artikel van de reeks over SlotLab.
Lees hier het 2e artikel van de reeks over SlotLab.

Beeld: silhouet huidige ruine Slot Schaesberg