De olielamp van de 21e eeuw: een ontwerpend onderzoek

De lichtinstallatie die Van Dongen (1988) ontwerpt werkt niet door een stekker in het stopcontact te steken maar werkt op bacterievloeistof, zowat energieneutraal dus. Teresa van Dongen: "Als je een kantoorgebouw 's avonds zo verlicht ziet, met lampen aan, dan denk ik: al die energie moet ergens opgewekt worden. We denken daar veel te weinig over na. Ja, misschien als je je auto voltankt. Ik zeg niet dat ik dé oplossing heb, maar ik denk wel dat er veel mensen zijn die zich niet druk maken om ons energieverbruik."

Het ontwerpend onderzoek waar Van Dongen in het kader van Slotlab aan werkt, is nog niet afgerond. In het nieuwe kantoor van IBA Parkstad wordt een deel van het onderzoek tentoongesteld –een werkend prototype is over een half jaar op Slot Schaesberg te bekijken. De locatie is onderdeel van de Internationale Bauaustellung (IBA), een levende werkplaats voor het bouwambacht en (product-)innovatie in Zuid-Limburg. De IBA nadrukkelijk speelt in op het rijke verleden van de streek door in september 2020 te openen met de ‘maand van het erfgoed’.

Energie uit slib

Slot Schaesberg werd gebouwd vanaf het eind van de zestiende eeuw in de stijl van de Maaslandse renaissance. In de 20^e eeuw verviel het slot tot een ruïne. De slotgracht bleef echter intact. Dat was voor Van Dongen aanleiding om een lopend onderzoek naar bodemleven als energiebron verder te brengen. Ze nam monsters om te testen of er energieproducerende organismen in de gracht aanwezig zijn. “Ik ontdekte dat het water zuiver is en het ecosysteem mede daardoor vrij stabiel is. Door een buisje met wat grachtwater aan een electrode met een klein lampje te verbinden, ging een helder licht schijnen."

Van Dongen kwam een paar jaar geleden op het idee slib te gebruiken als energiebron voor licht. In samenwerking met de Universiteit van Gent ontwikkelde ze een electrode waarop bacteriën hun energie afzetten. Zo maakte ze in 2019 een werkende lichtinstallatie voor theaterfestival Oerol op Terschelling, met water uit een bomkrater uit de Tweede Wereldoorlog. “In modderige waterbodems reinigen electroactieve bacteriën het vuile water, waarbij kleine beetjes stroom worden afgegeven. In theorie kan je die als energiebron gebruiken, alleen is er nooit een grootschalige toepassing voor gevonden.”

De interesse in natuurlijke bronnen zit bij Van Dongen in het bloed; ze studeerde eerst twee jaar biologie voor ze zich inschreef aan de Design Academy in Eindhoven. Nadat ze cum laude afstudeerde won ze een Dutch Design Award in de categorie Young Designer. Inmiddels ontwikkelde ze al verschillende lichtinstallaties die hun energie uit microben halen. Om de systemen van energie te voorzien, ontwierp ze een reservoir voor bacterievloeistof met speciale electroden. “Zo’n levende lamp heeft slechts om de week een theelepel acetaat en elke drie maanden wat nieuw water nodig.”

Made in Schaesberg

De initiatiefnemers van Slotlab vroegen Van Dongen en drie andere jonge ontwerpers elk een component van Slot Schaesberg op een eigentijdse manier te herontwerpen. "Toen ik werd gevraagd mee te doen aan Slotlab herkende ik daarin een uitdaging nieuw werk te maken, geïnspireerd door cultureel erfgoed. Ik ben gewend archetypische vormen uit het verleden als inspiratie te gebruiken."

Slotlab loopt parallel aan de herbouw van het slot, die in 2012 door een aantal enthousiastelingen is gestart. Zij richtten de stichting Landgoed Slot Schaesberg op en stelden een plan op aan de hand van 23 zeer gedetailleerde bouwtekeningen en foto’s van slot en voorhoeve uit 1881. Van de herbouw is nog weinig te zien, toch komen nu al jaarlijks duizenden bezoekers langs voor een rondleiding. De stichting organiseert ook evenementen die mensen kennis laat maken met de ambachten die nodig zijn in de reconstructie.

Van Dongen zocht inspiratie in de verhalen over de hoogtijdagen van slot (1571-1733), toen het adellijke geslacht van Schaesberg er woonde: "In de late middeleeuwen was de kandelaar de standaard vorm van verlichting, dat vond men veel chiquer dan een olielamp.” Omdat de vorm van de kandelaar niet aansluit bij haar onderzoek naar verlichting die energie haalt uit bacterievloeistof, rekte ze haar onderzoek op. De vormgeving van smeedwerk en olielampen sprak haar aan dus maakte ze een tijdlijn van de evolutie van de olielamp. “Veel lampen hebben een hangsysteem dat aan het plafond of aan de muur bevestigd is. Bepaalde vormen komen door de eeuwen heen telkens terug, wat een zekere herkenbaarheid oplevert. Vanaf de 16^e eeuw worden veel olielampen van smeedijzer gemaakt. Ik onderzoek nu de mogelijkheden om met dat ambachtelijke materiaal het armatuur te ontwerpen."

Kloppend

Haar interpretatie van de opgave kreeg door het onderzoek twee kanten: enerzijds gebruikt ze letterlijk de aanwezige bacteriën als grondstof voor haar ontwerp, anderzijds refereert ze losjes naar de evolutie van de olielamp. Het moet niet tot een historiserend ontwerp leiden, daarnaast moet de lichtinstallatie zonder uitgebreide handleiding te gebruiken zijn. “Het project is voor mij geslaagd als het optimaal functioneert. Maar ik zoek ook een fijne balans tussen moderne esthetiek en vormverwijzing die klopt met het verleden. Ik wil niet alleen terug in de tijd gaan, er mag ook een nieuw hoofdstuk aan de plek toegevoegd worden."

Haar ontwerpmethode sluit goed aan bij een van de uitgangspunten van Slotlab: het verbinden van nieuwe met traditionele ambachten. Zo stimuleert Slotlab de diversiteit en de rijkdom van het ambachtelijk bouwproces, gebaseerd op combinaties van materialen, technieken en ambachten. Van Dongen zocht daarom een lokaal glasatelier op om de mogelijkheden van het ambacht te onderzoeken: "Dit atelier heeft zich gespecialiseerd in laboratoriumglas. Het voordeel daarvan is dat je op de millimeter nauwkeurig je ontwerp kunt laten maken, in tegenstelling tot handgeblazen glas waarbij afwijkingen tot een halve centimeter vrij gewoon zijn. In de toepassing die ik voor ogen heb, steekt de vorm heel nauw, de elektronica moet namelijk precies op het glas aansluiten. "

Grow kit

Op basis van de eerdere ontwerpen die Van Dongen maakte voor lampen die op bacterievloeistof functioneren, leerde ze dat het onderhoud wel wat van gebruikers vergt. "Ik heb mezelf ten doel gesteld de techniek van de lamp te versimpelen zodat je de fles er makkelijk uit kunt halen om de vloeistof te verversen. De bacteriën die de lichtinstallatie activeren moeten in leven worden gehouden, net als het bewateren van een plant. Dat gaat ook niet bij iedereen vanzelf goed, dus wil ik een soort grow kit ontwikkelen."

Waarom zou je een lichtontwerp maken dat onderhoud vergt als je ook stroom uit het stopcontact kunt gebruiken? Het voelt een beetje als een stap terug in de tijd of een gimmick van de ontwerper. Of zou het voortkomen uit een verlangen naar authenticiteit? Schrijver Ilja Leonard Pfeiffer¹ noemt dit in een recente column in HP de Tijd een “hunkering die mede dankzij internet steeds zeldzamer begint te worden en daarom met steeds meer wanhoop wordt gezocht. We waarderen wat echt is, omdat echte dingen zo ontzettend dun zijn gezaaid.”

Het gevolg is dat die authenticiteit vooral leidt tot imitaties van beeldtaal uit het verleden.Van Dongen’s ontwerpen blijven ver weg van nostalgie of pastiche afgaand op haar ontwerpen ‘Spark of life’ en ‘Electric Life’. "Deze verlichting werkt alleen als je ook een plant kunt onderhouden. Doordat de energie uit bacterievloeistof continu is, blijven ze 24 uur per dag licht geven. Sommige mensen vragen waarom er geen knopje op zit, maar daar kies ik niet voor. We zijn zo gewend dat licht er altijd met een druk op de knop is. Mensen gaan om met energie alsof het gratis is. Ik wil juist de relatie tussen mens en energie bevragen."

Dit is het tweede artikel in een reeks van vier artikelen over het SlotLab, een initiatief van Simone de Waart (Material Sense LAB), Aryan Klein (Slot Schaesberg) en Machiel Spaan (M3h architecten) in het kader van de Internationale Bau Ausstellung (IBA) Parkstad. Lees hier het eerste artikel: Onderzoek naar circulair gebruik van grondstoffen bevraagt eeuwenoude bouwtradities

Voor het werk van Teresa van Dongen, zie http://www.teresavandongen.com

Voor meer info over SlotLab, zie https://www.materialsenselab.org/slotlab